RIEC: overheid bundelt krachten tegen de vaak machteloze burger

Naar verwachting kennen wij vanaf 1 januari 2025 een nieuwe wet: de Wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden¹. Met het inwerkingtreden van deze wet wordt het delen van informatie binnen samenwerkingsverbanden zoals het Regionale Informatie en Expertise Centrum (RIEC) aan banden gelegd. Wat heeft dit voor gevolgen?

Samenwerkingsverbanden

Overheidsorganen zoals gemeentes, de Belastingdienst en de Politie werken maar al te graag samen.
Zo kan de Politie bijvoorbeeld een signaal ontvangen dat bij een gezin iets niet goed gaat, maar zelf
niet de middelen of bevoegdheden hebben om daar iets aan te doen. Door dit signaal door te geven
aan de gemeente, kan de gemeente dit gezin de hulp bieden die het nodig heeft. Hier gaat het om
een samenwerking tussen twee overheidsorganen, maar dit kan ook op grote schaal plaatsvinden
met meerdere overheidsinstanties.
Deze wet ziet op vier specifieke samenwerkingsverbanden, namelijk:

In deze organisaties zitten meerdere overheidspartners, zoals gemeentes, Belastingdienst, OM,
Politie en UWV, maar ook private partijen. Wanneer signalen binnen deze samenwerkingsverbanden
worden gedeeld, hebben deze direct een groot bereik. Dit heeft voordelen, maar ook nadelen.

Gegevensverwerking

Instanties mogen niet zomaar persoonsgegevens verwerken of delen. Hiervoor moet een goede reden zijn, zoals een overeenkomst of een wettelijke grondslag. Tot voor kort was deze expliciete wettelijke grondslag er niet. Sterker nog, de voorganger van deze wet, de wet SUWI, is door de rechtbank Den Haag² buiten werking gesteld wegens strijd met het recht op privacy van artikel 8 EVRM. Ook zijn er meerdere schrijnende gevallen bekend waarin het onrechtmatig delen van persoonsgegevens tot onomkeerbare schade heeft geleid.

Zo blijkt uit de Antwoorden op Kamervragen van 18 november 2024 (kenmerk 5807381) dat het RIEC jarenlang persoonsgegevens over nationaliteit en land van herkomst verzamelde en deelde. Grote groepen burgers werden aangemerkt als knelpunt en onderworpen aan extra controle op basis van aannames over hun etnische achtergrond. 

Het was daarom vaak zoeken wie op grond van welke privacywetgeving nou waartoe verplicht was. Verschillende overheidsinstanties zijn namelijk gebonden aan verschillende privacywetgeving. Wanneer informatie wordt uitgewisseld, is het niet altijd even duidelijk op grond van welke privacywetgeving dit gebeurt en of er überhaupt wel een grondslag is om informatie uit te wisselen. De Wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden moet deze onzekerheid nu wegnemen. 

Daarnaast komen er een rechtmatigheidsadviescommissie, verplichte onafhankelijke privacy-audits en een contactpunt voor burgers.

Eind goed al goed?

Nu er een wettelijke grondslag komt, lijkt het probleem van gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden te zijn opgelost. Maar klopt dit wel? Eerder in dit artikel lichtte ik al een tipje van de sluier op: het delen van gegevens in deze grote netwerken heeft voordelen, maar ook nadelen. Het delen leidt tot sneller handelen en beter passende hulp of handhaving, zeker. Maar tegelijkertijd betekent dit ook dat een onjuist signaal grote gevolgen met zich meebrengt. De sneeuwbal wordt al snel een lawine, die vervolgens lastig is om nog te stoppen. 

Hoewel er waarborgen zijn ingebouwd in de wet, is het maar de vraag of deze waarborgen de privacy voldoende beschermen. Het uitgangspunt is namelijk nog altijd dat informatie gedeeld wordt – ook met derden – tenzij zwaarwegende redenen zich daartegen verzetten. Bovendien blijft het de slager die zijn eigen vlees keurt. De Autoriteit Persoonsgegevens heeft zich meerdere malen erg kritisch uitgelaten over de wet en vindt dat deze een te vergaande inbreuk maakt op de privacy van burgers. Nog altijd ontbreekt een voorafgaande toetsing door de rechter voordat besloten wordt om de privacy van burgers te schenden. Gelet op de vergaande gevolgen die de informatie-uitwisseling kan hebben, zou een rechterlijke toetsing hier niet misstaan. 

Wij maken het helaas steeds vaker mee dat een signaal bij een samenwerkingsverband het startschot is voor een stortvloed aan strafrechtelijk, fiscaal en bestuursrechtelijk ingrijpen. Eer men erachter komt dat alles te herleiden is naar een signaal uit een samenwerkingsverband, is het kwaad vaak al geschied. Hoewel we het dus toejuichen dat in ieder geval de gegevensverwerking een wettelijke grondslag heeft gekregen, pleiten we voor meer juridische kaders waarbinnen deze samenwerkingsverbanden opereren. We zijn er nog lang niet. 

¹Stb 2024/198

²Rechtbank Den Haag 5 februari 2020, ECLI:NL:RBDHA:2020:865